सूर्याच्या उत्तरायणाच्या दिवशी मकर संक्रांतीचा सण साजरा केला जातो. या सणाची खास गोष्ट म्हणजे हा सण इतर सणांप्रमाणे वेगवेगळ्या तारखांना साजरा केला जात नाही तर दरवर्षी 14 जानेवारीला जेव्हा सूर्य उत्तरायण झाल्यानंतर मकर राशीतून जातो.
हिंदू धर्मातील प्रमुख सणांमध्ये या सणाचा समावेश होतो.
काहीवेळा तो एक दिवस आधी किंवा नंतर म्हणजे 13 किंवा 15 जानेवारी रोजी साजरा केला जातो परंतु हे क्वचितच घडते. मकर संक्रांतीचा थेट संबंध पृथ्वीच्या भूगोल आणि सूर्याच्या स्थितीशी आहे. जेव्हा सूर्य मकर राशीवर येतो तेव्हा तो दिवस १४ जानेवारी असतो, म्हणून या दिवशी मकर संक्रांतीचा सण साजरा केला जातो.
मकर संक्रांतीचा सण भारतातील वेगवेगळ्या प्रदेशात वेगवेगळ्या प्रकारे साजरा केला जातो. आंध्र प्रदेश, केरळ आणि कर्नाटकमध्ये याला संक्रांती म्हणतात आणि तामिळनाडूमध्ये तो पोंगल सण म्हणून साजरा केला जातो. यावेळी पंजाब आणि हरियाणामध्ये नवीन पिकाचे स्वागत करून लोहरी सण साजरा केला जातो, तर आसाममध्ये हा सण बिहू म्हणून उत्साहात साजरा केला जातो. प्रत्येक प्रांतात त्याचे नाव आणि उत्सव साजरा करण्याची पद्धत वेगळी आहे.
वेगवेगळ्या समजुतींनुसार या सणाच्या पदार्थांमध्येही फरक असतो, पण डाळी आणि तांदळाची खिचडी ही या सणाची मुख्य ओळख बनली आहे. गूळ आणि तूप घालून खिचडी खाण्याचे विशेष महत्त्व आहे. याशिवाय मकर संक्रांतीला तीळ आणि गुळाचेही मोठे महत्त्व आहे.
या दिवशी सकाळी लवकर उठून तीळ उकळून आंघोळ केली जाते. याशिवाय तीळ आणि गुळापासून लाडू आणि इतर पदार्थ बनवले जातात. यावेळी विवाहित महिला लग्नाच्या भांड्यांची देवाणघेवाणही करतात. असे मानले जाते की यामुळे तिच्या पतीचे आयुष्य वाढते.
ज्योतिषशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून या दिवशी सूर्य धनु राशी सोडून मकर राशीत प्रवेश करतो आणि सूर्याच्या उत्तरायणाची वाटचाल सुरू होते. उत्तरायणात सूर्याच्या प्रवेशासह मकर संक्रांतीचा सण स्वागताचा सण म्हणून साजरा केला जातो. वर्षभरात, मेष, वृषभ, मकर, कुंभ, धनु इत्यादी बारा राशींमध्ये सूर्याची बारा संक्रमणे असतात आणि जेव्हा सूर्य धनु राशी सोडून मकर राशीत प्रवेश करतो तेव्हा मकर संक्रांत येते.
सूर्याच्या उत्तरायणानंतर ब्रह्म मुहूर्तावर देवांच्या उपासनेचा शुभ काळ सुरू होतो. या कालावधीला परा-अपरा विद्या प्राप्तीचा काळ म्हणतात. यालाच साधनेचा सिद्धीकाल असेही म्हणतात. या काळात देवाचा अभिषेक, घर बांधणे, यज्ञ इत्यादी पवित्र कर्मे केली जातात.
मकर संक्रांतीला स्नान आणि दानाचा सण असेही म्हणतात. या दिवशी तीर्थक्षेत्रे आणि पवित्र नद्यांमध्ये स्नान करण्याचे अत्यंत महत्त्व असून तीळ, गूळ, खिचडी, फळे यांचे दान केल्यास राशीनुसार पुण्य प्राप्त होते. या दिवशी केलेल्या दानामुळे सूर्यदेव प्रसन्न होतात, असाही समज आहे.
महाभारतात माघ शुक्ल अष्टमीला सूर्य उत्तरायण असताना भीष्म पितामहांनी स्वेच्छेने देहत्याग केला होता. त्यांचे श्राद्ध संस्कारही सूर्याच्या उत्तरायण संचलनात झाले. त्यामुळे आजपर्यंत पितरांच्या आनंदासाठी तीळ आणि जल तर्पण अर्पण करण्याची प्रथा मकर संक्रांतीच्या दिवशी प्रचलित आहे.
या सर्व मान्यताव्यतिरिक्त, मकर संक्रांतीच्या सणाशी निगडीत आणखी एक उत्साह आहे. या दिवशी पतंग उडवण्यालाही विशेष महत्त्व आहे. या दिवशी अनेक ठिकाणी पतंगबाजीचे मोठे कार्यक्रमही आयोजित केले जातात. लोक मोठ्या आनंदाने आणि उत्साहाने पतंग उडवतात.
मकर संक्रांतीचा शुभ काळ
उदयतिथीनुसार, यावेळी 15 जानेवारी 2024 रोजी मकर संक्रांती साजरी केली जाईल. या दिवशी सूर्य दुपारी 2:54 वाजता मकर राशीत प्रवेश करेल.
मकर संक्रांती पुण्यकाळ – सकाळी 07:15 ते संध्याकाळी 06:21
मकर संक्रांती महा पुण्यकाळ – सकाळी 07:15 ते 09:06 पर्यंत
मकर संक्रांती पूजा साहित्य -
1. लाल कपडे, लाल फुले आणि फळे
2. गूळ आणि काळे तीळ
3. तांब्याचे भांडे
4. धूप, दिवा, सुगंधी अत्तर, कापूर, नैवेद्य, लाल चंदन इ.
5. सूर्य चालीसा, आदित्य हृदय स्तोत्र आणि सूर्य आरतीचे पुस्तक
6. गहू किंवा सप्तधान्य, गाईचे तूप.
7. दानासाठी उबदार कपडे, ब्लँकेट, धान्य, खिचडी इ
मकर संक्रांती 2024 पुजन विधी
या दिवशी सकाळी स्नान करून तांबूस फुले व अक्षत भांड्यात टाकून सूर्याला अर्घ्य द्यावे. सूर्य बीज मंत्राचा जप करा. श्रीमद्भगवदाचा एखादा अध्याय पाठ करा किंवा गीता पाठ करा. नवीन धान्य, घोंगडी, तीळ आणि तूप दान करा. जेवणात नवीन धान्याची खिचडी बनवावी. देवाला नैवेद्य दाखवून प्रसाद म्हणून सेवन करा. संध्याकाळी अन्न सेवन करू नका. या दिवशी एखाद्या गरीब व्यक्तीला भांडीसह तीळ दान केल्याने शनिशी संबंधित सर्व वेदना दूर होतात.
भगवान सूर्यदेव के मंत्र
एहि सूर्य सहस्त्रांशो तेजोराशे जगत्पते।
अनुकम्पय मां देवी गृहाणार्घ्यं दिवाकर।।
संक्रांतिपर्वकालात स्त्रियांनी करावयाची दाने :
अस
नवे भांडे, गाईला घास, अन्न, तिळपात्र, गूळ, तीळ, सोने, भूमि, गाय, वख, घोडा इत्यादि मुहू यथाशक्ति दाने करावीत. पव
संकल्प : देशकाल कथन करून मम आत्मनः सकलपुराणोक्त फलप्राप्त्यर्थ श्री सवितृ प्रीतिद्वारा सेक सकलपापक्षयपूर्वकं स्थिर सौभाग्य कुलाभिवृद्धि धनधान्यसमृद्धि दीर्घायुः महेश्वर्य मंगलाभ्युदय सुखसंपादादि कल्पोक्तफल सिद्धये अस्मिन् मकरसंक्रमण पुण्यकाले ब्राह्मणाय (अमुक) दानं करिष्ये। असा संकल्प करून दानवस्तूचे व ब्राह्मणांचे पूजन करून दान द्यावे. दक्षिणा द्यावी.